BÜTÜN KONULAR
Üyelik Girişi
Site Haritası
Seminer Takvimi
YALNIZLIK ÜLKESİ

Temel Kavram Bilgileri

Kavram Nedir?

Kavram, varlıkların ve olayların belirli özelliklerini içeren ve herkes tarafından aynı şekilde algılanan düşüncelerdir. Kavramların oluşturduğu varlık veya olaylar benzer nitelikler taşır. Örneğin, renk, bitki, hayvan birer kavramdır; çünkü her birinin temsil ettiği grubun özellikleri birbirine benzer; bütün hayvanlar hareket eder, büyür, beslenir vb.

Carter’e göre kavram, kümelerin ya da sınıfların birbirinden ayırt edilmesinde, ortak öğeleri ya da özellikleri simgeleyen düşündür. Enç’e göre ise kavram, herhangi bir nesne ya da olayın temel öğe ve özelliklerini kapsayan soyut düşündür. George, kavramı nesnelerin ortak öğesi olarak tanımlamaktadır. Viaud ise kavramı soyutlanmış ve genelleştirilmiş simge olarak tanımlamaktadır (Demirkan, 2003). Doğrudan öğretim modelinde kavram, bir nesne, olay, hareket ya da durum sınıfının bir ya da birkaç özelliğinin aynı olmasına bağlı olarak bir parçası olan nesne, olay, hareket ya da durumlardır (Tuncer, Altunay, 2004).

Kavramlar, soyut ve somut olarak iki grupta ele alınır. Somut kavramlar, gözlem yoluyla öğrenilebildiği için öğretilmesi de kolaydır. Örneğin, renkler, şekiller vb kavramlar somut kavramlardır. Soyut kavramlar ise, gözlem yoluyla öğrenilemezler; ancak tanımlama ve hissetme yoluyla öğrenilebilir. Bu nedenle öğretilmesi güçtür. Korku, sevgi vb. kavramlar soyut kavramlardır.

Çocuklara kavram öğretmenin amacı, yaşadıkları ortamı daha kolay tanımalarını sağlamaktır. Çocuklara kavram öğretilirken kolaydan karmaşığa doğru bir sıralama takip edilmeli ve öğretilen kavramlar herkes tarafından aynı anlamda algılanıyor olmalıdır. Ayrıca çocuk, öğrendiği kavramları farklı durum ve ortamlara genelleyebilmelidir.

Özel eğitim gerektiren çocuklarda soyut kavramları algılama düzeyi çok düşüktür ve soyut kavramları tanımlamayla öğrenemezler; bu nedenle sıcak-soğuk gibi soyut kavramlar öğretilirken bunları duyularıyla hissetmeleri sağlanmalıdır.

 

Kavram Yapısına İlişkin Özellikler

 

Kavramın yapısal özellikleri, bir kavramın kendisinde var olan ve kavramı başka bir kavramdan ayırmayı sağlayan özelliklerdir. Bu özellikler hem kavramın görünümü hem de içeriği ile ilgili olabilir. Kavram yapısına ilişkin özellikler şunlardır:

Kavramın kurallarının yapısı

Kavramın ilişkili ve ilişkisiz nitelikleri

Kavramın aşamalı olarak sınıflandırılması (kavramın taksonomisi)

 

Kavramın Kurallarının Yapısı

Kavramlar, kurallarla ilişkili özellikler taşır, yani kavramların özellikleri arasındaki bağlantılar ve onların fonksiyonlarını ortaya koyan kurallar bulunmaktadır. Bu kurallar kavramı tanımlamaktadır. Kurallar bazen yalın ve benzer nitelikleri taşırken bazen de daha çok karmaşık ve öğretilmesi çok zor özelliklere sahip olabilir.  Örneğin, 1,2,3 sayı kavramının, kırmızı, mavi, yeşil de renk kavramının birer üyesidir. Bu kavramların kuralları yalın ve objektif olduğu için öğretilmesi de kolaydır. Yakınlık, uzaklık veya asal sayılar gibi birbirinden farklı nitelikleri ve karmaşık kuralları olan kavramların öğrenilmesi oldukça zordur; yani benzer, yalın ve objektif niteliklerden veya kurallardan oluşan kavramların öğrenilmesi veya öğretilmesi, karmaşık ve birbirinden farklı özelliklerden ve kurallardan oluşan kavramların öğrenilmesinden veya öğretilmesinden daha kolaydır. 

 

Kavramın İlişkili ve İlişkisiz Nitelikleri

Kavramın ilişkili (ayırıcı) nitelikleri, kavramın kendi yapısında var olan ve kavramı tanımlayan niteliklerdir. Kavramın benzer özelliklerini oluşturur. Örneğin, ‘kare’ kavramının ilişkili niteliği karenin biçimidir, ‘mavi’ kavramının ilişkili niteliği mavinin rengidir.

Kavramın ilişkisiz (ayırıcı olmayan) nitelikleri, kavramın kendi yapısında var olan, ancak kavramı tanımlamayan niteliklerdir. Kavramın özelliklerinin farklı olmasını ve kavram örneklerinin artırılmasını sağlar. Örneğin, ‘kare’ kavramının ilişkisiz nitelikleri, karenin büyük veya küçük olması gibi boyutları, çizgi ile çizilmiş olması, kumaştan veya tahtadan yapılmış olması, rengi vb. olarak sıralanır; ‘mavi’ kavramının ilişkisiz nitelikleri, mavinin üzerinde olduğu nesnenin boyutları, biçimi ve malzemesidir.

Kavramların ilişkili ve ilişkisiz niteliklerini birbirinden ayırmak zorlaştıkça, öğrenilmesi veya öğretilmesi de zorlaşır. Bu nedenle kavramlar öğretilirken, kavramların ilişkisiz (ayırıcı olmayan) nitelikleri çok iyi belirlenmeli ve somut örneklerle sunulmalıdır; çünkü somutlaştırma, öğrenmenin daha çabuk gerçekleşmesini sağlar.

Örnek

Kavram: Mavi

İlişkili nitelik: Rengi

İlişkisiz nitelik: Mavi düğme, mavi pil, mavi kapak

Mavi kapak, sarı mandal, kırmızı boncuk arasında maviyi göstermek, mavi kapak, sarı kapak, kırmızı kapak arasında maviyi göstermekten daha zordur.

 

Kavramın Taksonomik Düzeyi

Kavramların aşamalı olarak sınıflandırılmasıdır. Taksonomik düzey, bir kavramın kendi bünyesinde ne kadar kavram içerdiğini gösterir. Örneğin, renk kavramının içinde kırmızı, mavi, sarı vb. renkler bulunur; meyve kavramının içerisinde elma, muz, portakal ve daha birçok meyve yer alır. Kavramın Taksonomik düzeyi ne kadar yüksek olursa, kavram da o kadar karmaşık bir bilgi düzeyinde olur, yani aşama yükseldikçe ayırıcı nitelikler, ayırıcı olmayan niteliklere dönüşür. Kavramın alt düzeyde olması öğrenmeyi ve öğretmeyi kolaylaştırır. Bitki, çiçekli bitki ve papatya kavramları aynı kavram hiyerarşisinin üyeleridir. Aşama olarak bitki en üst, papatya ise en alt seviyededir.

Örnek

Kavram: Bitki

İlişkili nitelik: Toprak, hava ve suya ihtiyacı olması, kök, gövde ve yaprağının olması, canlı olması vb.

İlişkisiz nitelik: Çiçeğinin olması, çeşitli renklerde ve kokulu olması, gül, papatya, ağaç olması vb.

Bitki kavramının ilişkili nitelikleri papatya kavramının da ilişkili nitelikleri arasında yer alır; ama papatya kavramının birçok ilişkili niteliği ve hatta kendisi bitki kavramı için ilişkisiz niteliktir.

Kavramların aşamalı olarak sınıflandırılmasında taksonomik düzeyi yüksek olan kavramalara aşağıdaki gibi bir örnek verilebilir. Hiyerarşik olarak hayvan en üst, av köpeği ise en alt düzeydedir.

Kavram: Hayvan

İlişkili nitelik: Canlı olması, beslenmesi, hareket etmesi vb.

İlişkisiz nitelik: evcil olması, köpek olması vb.

Kavram: Evcil hayvan

İlişkili nitelik: Ev ortamında yaşaması, eve bağlanması vb.

İlişkisiz nitelik: Miyavlaması, kümeste veya kafeste yaşaması, kedi, köpek olması vb.

Kavram: Köpek

İlişkili nitelik: Havlaması, kuyruğunun olması vb.

İlişkisiz nitelik: rengi, büyüklüğü, av veya süs köpeği olması vb.

Kavram: Av köpeği

İlişkili nitelik: Avcılıkta kullanılması, havlaması vb.

İlişkisiz nitelik: Beyaz veya siyah olması, iri veya küçük olması vb.

Örnekte hayvan sıralamanın en üst seviyesinde, av köpeği ise en alt seviyede yer alır. Kavramın en üst düzeyindeki ilişkili nitelikler, kavramın diğer bütün alt basamakları için de geçerlidir. Aşağı inildikçe kavramların ilişkili niteliklerinde artış görülmektedir. Kavramın en alt basamağında yer alan ilişkili nitelikler yukarı çıkıldıkça ilişkisiz niteliğe dönüşür.

 

Kavramın Sunulmasına İlişkin Özellikler

 

Kavramın sunulmasına ilişkin özellikler şunlardır:

Kavram özelliklerinin benzerliği

Kavramın olumlu ve olumsuz örnekleri

Örneklerin sırası

Sürekli çevrim

Yönergeler

Kavramın sunusunda kullanılan öğretim yöntemleri

 

Kavram Özelliklerinin Benzerliği

Aynı anda sunulan farklı kavramların birbirine benzerliği öğretimi kolaylaştırır. Öğretim sırasında benzer ve yakın örneklere yer verilmelidir. Eş zamanlı kavramın yakın örnekleri verilirse, örneklerin benzerliği de yüksek olur. Örneğin, kare öğretilirken birinci sunumda aynı ölçülerde, aynı malzemede ve aynı renkte iki şekil verilir. Sonraki sunumda nesne sayısı artırılarak üçe çıkartılır. Bir sonraki sunumda ek olarak şekillerin boyutları değiştirilir. Örnekte aşamalı olarak kavramın ilişkisiz nitelikleri farklılaştırıldı.

Kavramın yakın ya da benzer nitelikleri ile yapılan öğretime karışık olmayan sunu denir. Birden fazla farklı kavramın aynı anda verildiği sunuya ise karışık sunu denir. Karışık sunuda örneklerin benzerliği az olduğu için öğretim güçleşir.

 

Kavramın Olumlu ve Olumsuz Örnekleri

Olumlu örnekler kavramı örneklerken, olumsuz örnekler kavramı örneklemeyen örneklerdir. Olumlu örnekler kavramı tanımlayan özellikleri belirler, olumsuz örnekler kavramı tanımlamayan özellikleri taşır. Örneğin, kare kavramı öğretiminde kırmızı kare, sarı kare olumlu örneklerdir; kırmızı üçgen, sarı üçgen olumsuz örneklerdir.

Kavram öğretimi tek örnekle yapılamaz; çünkü tek örnekle yapılan sunuda, çocuk kavram hakkında birçok farklı düşünce edinebilir ve asıl öğretilmek istenen kavramı öğrenmesi imkânsızlaşabilir. Örneğin, karenin öğretiminde kağıda çizilmiş kare, kartondan yapılmış kare, kumaştan yapılmış kare kullanıldığında, çocuk karenin birçok şeyi temsil ettiğini düşünebilir. Olumlu ve olumsuz örnekler kullanıldığında ve örnek sayısı artırıldığında kavramla ilgili düşünce sayısı azalır. Tek örnekli sunuda kare; kumaş olarak, kağıt olarak, karton olarak ve çizgi olarak düşünülebilir; fakat kartondan yapılmış kare ile birlikte kartondan yapılmış üçgen sunulduğunda, çocuk karenin karton olmayacağı fikrine varır.

Olumlu örnekle olumsuz örnek arasındaki benzerlik ne kadar çok olursa öğretim de o kadar kolay olur. Örneğin, bir kenarı 4 santimetre kartondan yapılmış kırmızı kare, bir kenarı 4 santimetre kartondan yapılmış kırmızı üçgen birlikte sunulduğunda, çocuk karenin boyutla, kırmızıyla ve kartonla ilgili olmadığını düşünür.

Sunulan bütün olumlu örneklerin ayırıcı olmayan niteliklerinin aynı olmasına dikkat edilmelidir. Ayrıca olumlu örnekteki ayırıcı nitelikler bütün örneklerde bulunmalı ve asla olumsuz örnekte yer almamalıdır.

Kavram öğretimini kolaylaştırmak için hem olumlu hem de olumsuz örneklerin bir arada sunulması ve olabildiğince somutlaştırılması gerekir. Önce olumlu örnekler, sonra da olumsuz örnekler sunulabilir; ama örneklerin aynı anda sunulması öğretimi kolaylaştırır. Örneğin, bu kırmızıdır ama bu kırmızı değildir; bu karedir ama bu kare değildir vb. Öğretim sırasında olumlu örneklere daha çok yer verilmelidir.

 

Örneklerin Sırası

Kavramın olumlu ve olumsuz örnekleri, hem tek tek gösterilebilir hem de bir arada gösterilebilir. Örnekler tek tek sunulurken önce olumlu ya da olumsuz örnek sunulabilir. Örneklerin kolaydan zora doğru sıralanmasına dikkat edilir. Sunulan örnek çocuğun tepkisinden sonra geri çekilir ve bir sonraki örnek sunulur. Bütün örneklerin bir arada gösterildiği sunumda örnekler geri çekilmez.

Karşılaştırmalı olmayan kavramların öğretiminde hem olumlu örnekle, hem de olumsuz örnekle başlanabilir. Üstünde, yanında, içinde vb. karşılaştırmalı olmayan kavramların öğretiminde olumsuz örnekle başlanırsa, önce iki olumsuz örnek kullanılır, ardından üç olumlu örnek verilir ve bunu da bir olumsuz örnek izler. Daha sonra öğretimin seyrine göre olumlu ve olumsuz örneklerin sunusuna devam edilir. Karşılaştırmalı olmayan kavramların öğretiminde olumlu örnekle başlanırsa, önce üç olumlu örnek kullanılır, ardından iki olumsuz örnek verilir ve bunu da olumsuz bir örnek izler.

Olumsuz örneğin bir önceki olumlu örnekten, olumlu örneğin de bir önceki olumsuz örnekten çok az farklı olmasına dikkat edilir. Karşılaştırmalı olmayan kavramlar, olumlu örnekle sunulduğunda daha kolay öğretilir. Karşılaştırmalı olmayan (dik, eğik, üstünde, içinde vb.) bazı kavramların hem olumlu hem de olumsuz örneklerinin bir arada sunulması, öğrenme kapasitesi yüksek olan çocuklar için önerilir. 

Karşılaştırmalı kavramların öğretiminde de hem olumlu örnekle, hem de olumsuz örnekle başlanabilir. Daha büyük, daha az, daha kısa vb. karşılaştırmalı kavramların öğretiminde olumsuz örnekle başlanırsa, öncelikle bir başlangıç noktası belirlenir ve bu noktanın çok yüksek veya çok düşük olmamasına özen gösterilir. Olumlu ve olumsuz örnek sayıları, karşılaştırmalı olmayan kavramlarda sunulan örnek sayısı kadardır. Örnekler arasındaki farkların en az olması tercih edilir. Bütün sunumlarda öğretimin hemen ardından değerlendirme yapılır.

 

Sürekli Çevrim

Örneği sunarken bir örneğin bir boyutunu değiştirerek yeni örnek oluşturma sürekli çevrim olarak adlandırılır. Sürekli çevrimin kullanılması örneklerde uygun değişikliği yapmayı sağlar. Sürekli çevrimi kullanarak bir örnek yaratıldığında ardından gelen örnek, bu örneği değiştirerek oluşturulur (Tuncer, Altunay, 2004). Kavramın olumlu ve olumsuz örneği aynı materyalle yapılır. Örneğin eğik kavramının sunumunda, kalem önce dik tutularak olumsuz örnek oluşturulur ve “eğik değil” denilir, ardından kalem yatay hale getirilerek ikinci olumsuz örnek oluşturulur ve “eğik değil” denilir. Daha sonra kalem, sırayla üç farklı pozisyonda eğik tutularak olumlu örneğe dönüştürülür ve her defasında “eğik” denilir. Sürekli çevrimle karşılaştırmalı olmayan kavramların sadece bazıları öğretilebilir.

 

Yönergeler

Yönerge verme, çocuğa yaptırılmak istenen davranışı yapması için emir vermektir. Komut, direktif, talimat verme, yönerge vermeyle eşanlamlıdır. Yönergeler, açık ve sade olmalıdır; süslü ve nezaket bildiren sözcüklerden oluşan yönergeler, çocuklar tarafından anlaşılamayabilir. 

Kavram öğretiminde yönergeler seçilirken çok dikkatli olunmalıdır. Kullanılan yönergeler, çocuğun dikkatini yönergeye değil, kavrama çekmelidir. Sunulan örnekler için kullanılan ifadeler aynı kavramı temsil eden her örnek için aynı olmalıdır. Eğer her örnek için veya bir örnek için birden fazla tekrar durumunda yönergeler değiştirilirse, çocuğun dikkati yönergelere yönelir. Örneğin, birinci sunum için, “bu kırmızı ama bu kırmızı değil” denildiğinde ikinci sunum için de aynı ifadeler kullanılmalıdır. Eğer ikinci sunum için, “bu kırmızı ama şu kırmızı değil” denilerek küçük bir farklılık yapıldığında dikkatin yönergeye odaklanmasına yol açabilir. Doğal dille yapılan öğretimlerde yönergeler farklılaşabilir.

 

 

Ziyaret Bilgileri
Aktif Ziyaretçi4
Bugün Toplam131
Toplam Ziyaret66191025
Döviz Bilgileri
AlışSatış
Dolar32.222232.3513
Euro35.110935.2516
Hava Durumu
Saat