Tuvalet öğretimi, anal dönemde başlar. Bu evrede oral dönem sona ermiştir. Çocuğun özerklik evresi başlar, bu yüzden inatçı davranışları yoğun olur. İdrar ve kaka kontrolü kız ve erkeklerde farklı yaşlarda ortaya çıkar. Her ne kadar çocuktan çocuğa değişiklik gösterse de, kız çocuklarının mesane ve bağırsak kontrolü daha erken geliştiği için, erkek çocuklarına göre daha erken tuvalet becerisini kazanırlar. Erkek çocukları 2.5–3 yaş arası dönemde idrarının geldiğini haber verebilir; ama bazen kaçırabilirler. 3.5–6 yaş arası dönemde gündüzleri tuvaletini sorunsuz yapabilir; ama bazı çocuklar geceleri altını ıslatmayı sürdürebilirler. Kız çocukları 1.5–2.5 yaş arası dönemde idrarının geldiğini haber verebilir; ama bazen kaçırabilirler. 2.5–5 yaş arası dönemde gündüzleri tuvaletini sorunsuz yapabilir; ama bazı çocuklar geceleri altına kaçırabilirler.
Tuvalet alışkanlığının sağlıklı gelişim gösteren çocuklardaki gelişimi şöyle sıralanabilir:
1.5–2 yaş arası
2–2.5 yaş arası
2.5–3 yaş arası
3–4 yaş arası
4–5 yaş arası
Özel gereksinimi olan çocuklar, normal çocuklara göre tuvalet alışkanlığını daha geç öğrenirler; kimi çocuk yetişkinliğe kadar bu alışkanlığı kazanamayabilir. Bazı çocuklar tuvaletini kontrol edebilmekte, ancak tuvalete gidip tuvaletini bağımsız yapma becerisine sahip olamamaktadır. Bu nedenle anne babaların temel kaygılarından biri de tuvalet öğretimidir. Tuvalet kontrolü ve tuvaletini bağımsız olarak yapma becerisinin kazanılmaması, hem aile için büyük bir problemdir, hem de çocuğun sosyal ilişkileri ve eğitim süreci için birçok soruna yol açar. Çünkü birçok eğitim kurumu, tuvalet alışkanlığı olmayan çocukları kabul etmemektedir. Ayrıca altına yapan birçok çevreye rahatsızlık verir, bu da diğer bireylerin kendisinden uzaklaşmasına, kendisiyle alay etmesine yol açabilir.
Zihinsel engelli ve gelişimsel bozukluğu olan çocuklar için tuvalet öğretimine başlama yaşı, çocuğun öğrenme yeteneğine göre farklılık gösterebilir. Orta düzeyde zihinsel engelli çocukların tuvalet öğretimi 3–4 yaşından sonra, ağır düzeyde zihinsel engelli çocukların tuvalet öğretimi de 5 yaşından sonra olması gerektiği önerilmektedir.
Tuvalet yapma becerisi iki aşamadan oluşur. Birincisi çocukta bağırsak ve mesane kontrolünün oluşması, ikincisi bağımsız tuvalet alışkanlığının kazanılmasıdır. Yani tuvaleti gelen çocuğunun bunu davranışlarıyla veya sözle haber vermesi tuvaletini kontrol etme becerisi, tuvaleti gelen çocuğun tuvalete gidip bağımsız olarak tuvaletini yapması tuvaletini yapma becerisi olarak kabul edilir. Birinci basamak ikincisi için ön koşul niteliğindedir. Mesane ve bağırsak kontrolü gelişimsel bir düzen içinde gerçekleşir. Örneğin, bağırsak kontrolü mesane kontrolünden önce kazanılır. Ayrıca her iki kontrol uzun bir süre sadece gündüz olur. Yani gündüz sorunsuz tuvaletini yapan çocuk, belli bir zaman gece altına kaçırmayı ve yapmayı sürdürür.
Tuvalet kontrolünün kazanılması için çocuğun bazı ölçütleri karşılaması gerekir. Tuvalet kontrolü öğretimine başlanmadan önce çocuğun aşağıdaki ön koşul davranışlardan birkaçını yapabilmesi gerekmektedir. Eğer çocuğun bu alışkanlığı kazanabileceği tahmin ediliyorsa ve aşağıdaki koşullardan bir kısmı (ilk koşul olmak zorunda) gerçekleşmişse, tuvalet kontrolünün kazandırılması geciktirilmemelidir.
Çocuk, bu ölçütlerden bir kısmını gerçekleştirdiği zaman tuvalet kontrolünün öğretimi daha çabuk ve daha kolay tamamlanır (ortalama 2-4 ay); fakat hiçbirini (ilk madde hariç) yerine getiremese de tuvaletini yapma becerisi kazanabilir; ancak biraz daha uzun sürebilir. Örneğin çocuk, tuvalet kontrolü öğretimini alması gereken yaşta olmasına rağmen pantolonunu indirip çekemeyebilir. Bu düzeydeki çocuklara hem tuvalet kontrolü öğretimi, hem de bu tür becerilerin öğretimi birlikte yapılabilir. Tuvalet kontrolü öğretimi resimlerle desteklenebilir.
Tuvalet kontrolü öğretimi, önce gündüz ele alınmalıdır. Çocuk gündüz tuvalet kontrolünü % 80 oranında kazandıktan sonra gece öğretimine başlanmalıdır. Bazı anneler, gece ile gündüz tuvalet kontrolünün öğretimine aynı zamanda başlamalarına rağmen olumlu sonuca ulaşabilmektedirler.
Önceliğin çiş kontrolüne verilmesinde fayda vardır. Ancak kimi eğitimci önce çiş kontrolü üzerinde dururken, kimi de önceliği kaka kontrolüne verir.
TUVALET KONTROLÜNÜN ÖĞRETİMİ İÇİN ÖN HAZIRLIK
KURULUK SAATLERİNİ BELİRLEME
Çocuğun tuvaletini yapma saatlerini belirlemek amacıyla “kuruluk saatlerini belirleme kayıt formu” hazırlanır. Kayıt formu, çocuğun uyanık olduğu saatleri kapsar. Form 30’ar dakikalık zaman dilimlerine bölünür ve her yarım saatte bir çocuk banyoya/tuvalete götürülür. Kuru olup olmadığı kontrol edilir ve ilgili bölüm işaretlenir. Eğer altı kuruysa tuvalete/lazımlığa oturtulur. Birkaç dakika beklenir. Boşaltım gerçekleşirse kaydedilir. Boşaltım olmazsa çocuğun bezi yeniden bağlanır ve ilgili bölüm işaretlenir.
Bu süre ortalama iki hafta sürer. Bu süre içinde çocuk tuvalete götürülürken veya lazımlığa oturtulurken tuvaletini yapması için zorlanmaz ve altına yaptığı zaman da herhangi olumsuz tepki verilmeden bezi değiştirilir.
Çocuk, günde 5–6 defa çiş, 2–3 defa da kaka yapar. Çiş yapma aralıkları 1–2 saat arasında değişirken kaka yapma aralıkları daha uzundur. Kayıt formunun sonuçları değerlendirilir. Çocuk, gün içinde en az birer saatlik aralıklarla kuru kalabiliyorsa tuvalet kontrolü öğretimine başlanır; eğer bir saat kuru kalamıyorsa, tuvalet kontrolünün öğretimi 2–3 ay ertelenir ve bu sürenin sonunda kayıt formu yeniden tutulur.
Kuruluk saatlerini belirleme kayıt formu için aşağıdaki semboller, gerekli durumlarda kullanılır.
K: Tuvalette kakasını yaptı.
Ç: Tuvalette çişini yaptı
K/Ç: Tuvalette kaka ve çişini yaptı
BÇ: Altını ıslattı (bezine çiş yaptı).
BK: Altını kirletti (bezine kakasını yaptı).
T: Çocuk tuvalete götürüldü ama boşaltım gerçekleşmedi.
Kuruluk Saatlerini Belirleme Kayıt Formu
Günler |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
Saatler |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
8.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
8.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
9.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
9.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
10.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
10.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
11.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
11.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
12.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
12.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
13.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
13.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
14.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
14.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
15.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
15.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
16.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
16.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
17.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
17.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
18.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
18.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
19.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
19.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
20.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
20.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
21.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
21.30 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
22.00 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tuvalet Kontrolünün Öğretimi
Tuvalet kontrolünün öğretimi için çok sayıda yöntem geliştirilmiştir; ancak yaygın olarak şu üç yaklaşım tercih edilir:
1. GELENEKSEL YÖNTEMLE TUVALET KONTROLÜ ÖĞRETİMİ
Gündüz Tuvalet Öğretimine Başlama
Gece Tuvalet Kontrolü Öğretimine Başlama
Çocuk gündüz tuvalet kontrolünü hedeflenen ölçülerde (ortalama %70–80 oranında) kazandıysa gece tuvalet kontrolüne başlanabilir (bazen çiş veya kaka kaçırması normal karşılanmalı ve bu durum gece eğitimine başlanması için engel değildir).
2. YOĞUN YÖNTEMLE TUVALET KONTROLÜ ÖĞRETİMİ
Hazırlık Çalışmaları
Öğretim süreci
1. Gün:
Klozette oturma süresi |
Mola süresi |
30 dakika |
5 dakika |
25 dakika |
7 dakika |
20 dakika |
10 dakika |
15 dakika |
12 dakika |
10 dakika |
15 dakika |
5 dakika |
15 dakika |
2. Gün:
Klozette oturma süresi |
Mola süresi |
5 dakika |
15 dakika |
5 dakika |
20 dakika |
4 dakika |
20 dakika |
4 dakika |
25 dakika |
3 dakika |
25 dakika |
3 dakika |
30 dakika |
Bu yöntemin her çocuk için olumlu sonuç vereceğini sanmıyorum; çünkü çocuğun 2 gün banyoda kalabilmesi ve öngörülen sürelerde klozette oturabilmesi çok zordur. Çocukların öfke nöbetleri geçirmelerine neden teşkil edebilir.
Bu yöntemle gündüz tuvaletini kontrol edebilme becerisini kazanan çocuğun gece kontrolü kısa sürede gerçekleşir ve gece kontrol sürecinde, geleneksel yöntem benzer bir yol takip edilebilir.
Bireyin daha sık boşaltım yapmasını sağlamak amacıyla, normal zamanlardan daha fazla sıvı ve gıda tüketimini gerektiren bir yöntemdir. Kimi uygulamalarda ise fitil, şırınga ve erken boşaltımı gerçekleştiren ilaçlar kullanılmaktadır. Bu yöntem daha çok çocukluk döneminde tuvalet kontrolünü sağlayamamış erişkinlerde tercih edilmektedir.
Bu yöntemde önce çiş kontrolü ele alınır. Geleneksel yöntemde olduğu gibi bireyin tuvaletini yapma ve kuru kalma aralıkları belirlenir. Tuvaletini yapma saatlerinin belirlenme süresi ortalama bir haftadır.
Gündüz öğretimi
Yoğun yöntemde olduğu gibi birey, gün boyu tuvalette tutulur. Bireyin normal tuvaletini yapma zamanından bir saat önce, bol miktarda sıvı alması sağlanır. Bunun için kişinin çok sevdiği sıvılar tercih edilmelidir. Sonra tuvalete oturması istenir. Çişini yaparsa, coşkulu sosyal pekiştireç ve hoşlandığı diğer pekiştireç türleri verilir. Boşaltım gerçekleşmezse 20 dakika süreyle klozette oturması sağlanır. Bu süre içinde yine çişini yapmazsa klozetten kalkmasına izin verilir.
5 dakikalık mola süresi içinde kişi takip edilir, eğer altını ıslatırsa hemen klozete oturması sağlanır, kuru kalırsa pekiştirilir. Sonra yine sıvı verilir ve yukarıdaki süreç tekrarlanır. Ortalama bir hafta devam edilir ve son iki gün kaza sayısı ikiyi aşarsa yönteme yeniden başlanır.
Gece öğretimi
Birey, gündüz tuvaletini kontrol etme becerisini % 80 oranında kazandıktan sonra gece öğretimine geçilir. Yatmadan önce bireye içebileceği kadar sıvı verilir. Yattıktan bir saat sonra kaldırılır ve tuvalete götürülür. Tuvaletini yaparsa övgü sözleri kullanılır, yapmazsa bir şey söylenmeden yatağına götürülür. Gece birkaç defa 45 dakikalık aralarla kaldırılır. Kişi gece tuvaletini kontrol etmeyi öğreninceye kadar öğretime devam edilir.
Öğretimi Yapılacak Beceri: Tuvaletini yapma.
Uzun Dönemli Amaç: Tuvaletini bağımsız olarak yapar.
Öğretimsel Amaçlar:
1. Tuvalete girer.
2. Kapıyı kapatır.
3. Pantolonunu aşağı indirir.
4. Külotunu aşağı indirir.
5. Tuvalete oturur.
6. Tuvaletini yapar.
7. Taharet musluğunu açar.
8. Temizlendikten sonra musluğu kapatır.
9. Tuvalet kâğıdıyla poposunu kurular.
10. Kâğıdı çöpe atar.
11. Külotunu yukarı çeker.
12. Pantolonunu yukarı çeker.
13. Sifonu çeker.
14. Ellerini yıkar.
15. Tuvaletten çıkar.
Materyaller: Tuvalet kâğıdı, sabun, havlu, ayrıca çocuğun kolaylıkla indirip tekrar giyebileceği pantolon ve külot giydirilmelidir. Klozet ve lavabo çocuğun boyuna uygun yükseklikte olmalıdır. Eğer normal klozet kullanılıyorsa, klozet kapağına çocuklara uygun geliştirilen bir aparat konulmalı ve çocuğun kolaylıkla klozete oturup ve klozetten inmesi için klozetin önüne bir basamak konulmalıdır.
Oturum Süresi:
Öğretim Zamanı: Tuvaleti tanıtmak ve tuvalettin nasıl kullanıldığına ilişkin bilgi vermek için uygun bir zaman belirlenir; asıl öğretim, çocuğun tuvalet gereksinimi duyduğu zamanlarda yapılır.
Öğretim Ortamı: Tuvalet.
Yöntem ve Teknikler: İpucunun giderek arttırılması, tüm beceri yöntemi. (Söz konusu beceri bölünerek öğretilemediği için bir bütün olarak öğretimin yapıldığı tüm beceri öğretimi yöntemi tercih edilir.)
Uygulama: Çocukla birlikte tuvalete gidilir. “Bugün tuvaletin nasıl kullanıldığını sana öğreteceğim. Eğer beni dinler ve dediklerimi yaparsan en çok sevdiğin oyuncağınla oynamana izin vereceğim,” denilir ve tuvaletteki araç gereçler gösterilerek tanıtılır. Çocuk, musluk açma-kapama becerisine sahip değilse öncelikle bu becerinin öğretimi yapılır. “Çişimiz ve kakamız geldiğinde pantolonumuzu ve külotumuzu dizlerimizden aşağı indiririz (Pantolon ve külot çıkarılır gibi yapılır). Sonra klozete otururuz (giysilerle oturulur). Çişimizi ve kakamızı yaptıktan sonra bu musluğu açarız (taharet musluğu hafifçe açılır ve ayağa kalkılarak, suyun musluktan akışı çocuğa gösterilir). Böylece popomuz yıkanarak temizlenir (tekrar klozete oturulur). Su biraz aktıktan sonra, yani popomuz iyice yıkandıktan sonra musluğu kapatırız (musluk kapatılır). Sonra tuvalet kâğıdıyla popomuzu kurularız, kâğıdı çöp kutusuna atarız ve sifonu çekeriz (beceri basamakları yapılıyormuş gibi gösterilir). Pantolonumuzu ve külotumuzu giyeriz (giyiliyormuş gibi yapılır). Ellerimizi lavaboda sabunla yıkarız, havluyla kurularız ve tuvaletten çıkarız,” denilir ve tuvaletten çıkılır. “Şimdi sıra sende, tuvaletin nasıl yapıldığını göster,” denilir. Çocuğun yapamadığı veya yapmakta zorlandığı davranışlarda önce sözel ipucu verilir, buna rağmen çocuk doğru davranışı yapmakta zorlanıyorsa, ne yapması gerektiği gösterilir. Model olunduğu halde çocuk davranışı yapamıyorsa fiziksel yardımla davranışı yapması sağlanır. Çocuk davranışları öğrendikçe ipuçları sistematik olarak geri çekilir. Çocuk klozete otururken pantolonunu ve külotunu çıkarmalıdır. Beceri öğretimine başlamadan önce çocuğun tuvalet gereksinimi olmayabilir; ancak çocuk klozete veya tuvalete otururken tuvaleti gelebilir. Bunun için çocuk klozete otururken, “çişin veya kakan varsa, yapabilirsin” diye cesaretlendirilmelidir. Çocuğun tuvalet gereksinimi olduğu zamanlarda yapılan öğretim, amaçların daha çabuk ve kolay gerçekleşmesini sağlayacaktır. Çocuk, beceriyi bağımsız olarak yaptıktan sonra, genelleme çalışmalarına geçilir. Bunun için, farklı tuvaletlerin kullanılması sağlanır. Böylece çocuk her yerde ve her tuvalette, tuvaletini bağımsız olarak yapabilecek düzeye gelmelidir. İlerleyen zamanlarda, alaturka tuvaletinin kullanımı da öğretilmelidir.
Alaturka tuvaletini, diğerinden ayıran oturma ve temizlenme biçimidir. Özellikle çocuk tuvalet taşına çömelirken çok dikkat edilmelidir. Taşın üzerinde dengesini koruması ve tuvalete düşmemesi için gerekli önlem alınmalı ve ihtiyaç duyulan destek sağlanmalıdır. Çocuk, kakasını yaptıktan sonra poponun temizlemesi için uygun olan duruşu alması sağlanmalıdır. İyi bir duruş oluşmadığı zaman hem iyi bir temizlik olmayabilir, hem de çocuk dengesini yitirip düşebilir.
İlk çalışmalarda çocuk, popusunu her silişte tuvalet kâğıdına bakması için yönlendirilmelidir. Böylece poposunun hangi silişten sonra temizlendiğini görür. Bu süreçte gereken destek sağlanmalı ve çocuğun olumlu davranışları coşkulu bir biçimde pekiştirilmelidir.
Pekiştirme: Öğretim sırasında çocuğun verdiği her doğru tepki için, “Aferin, çok güzel, harikasın, süpersin” vb övgü sözleri ile çak yapma, baş okşama, sırt sıvazlama gibi dokunsal pekiştireçler kullanılır. Öğretimin sonunda ise, çocuğa sevdiği yiyecek, nesne veya etkinlik içerikli pekiştireçlerden biri verilir. Çocuk beceriyi yapmada ustalaştıkça pekiştireçler geri çekilir.
Değerlendirme: Her öğretim oturumunda değerlendirme verileri aşağıdaki forma işlenir. Bütün amaçlar için ölçüt karşılanıncaya kadar öğretime devam edilir.
Başlama Tarihi:Bitirme Tarihi:Ölçüt: %100 |
Öğretim öncesi değerlendirme sonucu ile öğretim oturumlarının sonucu |
|||||
Öğretimsel Amaçlar |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
1. Tuvalete girer. |
|
|
|
|
|
|
2. Kapıyı kapatır. |
|
|
|
|
|
|
3. Pantolonunu aşağı indirir. |
|
|
|
|
|
|
4. Külotunu aşağı indirir. |
|
|
|
|
|
|
5. Tuvalete oturur. |
|
|
|
|
|
|
6. Tuvaletini yapar. |
|
|
|
|
|
|
7. Taharet musluğunu açar. |
|
|
|
|
|
|
8. Temizlendikten sonra musluğu kapatır. |
|
|
|
|
|
|
9. Tuvalet kâğıdıyla poposunu kurular. |
|
|
|
|
|
|
10. Kâğıdı çöpe atar. |
|
|
|
|
|
|
11. Külotunu yukarı çeker. |
|
|
|
|
|
|
12. Pantolonunu yukarı çeker. |
|
|
|
|
|
|
13. Sifonu çeker. |
|
|
|
|
|
|
14. Ellerini yıkar. |
|
|
|
|
|
|
15. Tuvaletten çıkar. |
|
|
|
|
|
|